نقش و اهمیت نوازش و تماس بدنی در زندگی انسان (قسمت 1 از 5)

چکیده: نوازش  وتماس بدنی، یک رفتار زیستی و اجتماعی انسانها از زمان پیدایش بوده است. این رفتار پیوسته، در طول تاریخ، در حال تحول بوده است. فواید نوازش شامل همه ابعاد جسمانی، هیجانی، ذهنی  و فکری می شود . نوازش  از یک سو برای رشد و بقای نوزادان اهمیت حیاتی دارد واز سوی دیگر در ارتقای روابط میان فردی بزرگسالان نیز کارکردهای زیادی برای آن می توان برشمرد: از جمله کاهش احساس تنهایی، هیجانهای خشم، اندوه، اضطراب و...

از نوازش و تماس فیزیکی،  به منظور درمان بیماریهای گوناگون و دردهای مزمن استفاده می شود و نیز اثرات مثبت دارونمایی هم دارد.

متاسفانه با گسترش تمدن و تکنولوژی و پیامدهای آن که منجر به تغییرات گسترده ای در سبک زندگی انسانها و گسترش فردگرایی گردیده است، شاهد کاهش روز افزون این رفتار سازنده در انسانها هستیم که بدنبال آن عوارض بی شمار جسمانی و روحی روانی برای انسانها پدید آمده است.

کلید واژه ها: تماس بدنی، لمس، لمس درمانی ، نوازش، تماس فیزیکی، حس بساوایی، حس لامسه

مقدمه

آن را که بشکنند نوازش کنند باز

یعنی که چون شکست نوازش دوای اوست .

***

زآن نوازشها کز او دارد دل مجروح من

جانم از مدحش نوائی می نوازد هر زمان .

( دیوان اشعار خاقانی شروانی )

در لغت نامه دهخدا، نوازش به معنای دست بر سر و روی کسی کشیدن به علامت مهربانی و شفقت آمده است.

(لغت نامه دهخدا)

نوازش کردن  و لمس شدن، یکی از نیاز های بنیادی آدمیان است. لحظه ای درنگ کنید، بعد از یک روز سخت هیچ چیز بهتر و بیشتر از یک نوازش دلنشین از طرف پدر، مادر یا همسر و یا یک دوست صمیمی، شما را آرام نمی کند.

همه ما می دانیم که نوازش احساس خوبی به ما می دهد، اماآیا می دانید چرا؟

پوست ما بزرگترین و مسلما آسیب پذیر ترین عضو بدن است. اگر آن را بگسترانیم حدود دو متر مربع را می پوشاند. این عضو بیشترین احساس لذت و یا درد را به خود اختصاص می دهد. هنگامی که هنوز کودک بودید، حتی پیش از تولد، شما اولین تماس پوست به پوست خود را تجربه کردید و اولین نوازش خود را به خاطر سپردید. این اولین پیوند و رابطه ای است که در عمرتان داشته اید.( کتاب رشد انسان، فیلیپ رایس، ویراست چهارم. ترجمه فروغان، چ دهم. انتشارات ارجمند 1395)

عصب شناسان معتقدند که در گونه های نخستی ها صرف مشاهده رفتار نوازشی طرف مقابل، باعث تغییراتی در قشر مغز می گردد.  با تعمیم آن حدس می زنند که در انسانها حتی این تغییرات در نواحی فراتر از قشر در سطوح  حسی مغز و قشر عایق بین دو نیمکره نیز قابل مشاهده است. (10)

 بنابراین نوازش یکی از راه های ارتباط و نزدیکی و صمیمیت ما با دیگران به شمار می آید. به همین علت است که پس از آن نیز تمام روابط پوست به پوست و نزدیک، حس دیگری برای شما دارد.

 در روزگار جدید، انسان ها بیش از پیش تنها شده اند با خودتان صادق باشید، از آخرین باری که مادر، پدر، همسر، خواهر، برادر یا دوستتان را در آغوش گرفته ‌اید، چند وقت می‌ گذرد؟

تاریخچه بحث در باره اهمیت نوازش

جالب است  بدانیدکه وقتی من داشتم در ذهن خود با مفهوم " گرسنگی نوازش" و لمس کلنجار می رفتم و برای حل بسیاری از مشکلات  روانی و روان تني، که امروز با آنها دست به گریبانیم، در اندیشه لزوم شروع یک " انقلاب نوازشی" و لمسی بودم، با یک جستجوی ساده، متوجه شدم که دکتر اریک برن، مبتکر نظریه بازی‌ها و تحلیل رفتار متقابل، حدود شصت سال پیش دقیقا به این موضوع پی برده و از آن به همین معنای گرسنگی نوازش یاد کرده است و حتی از مفهوم تازه ای بنام بانک نوازش نیز سخن به میان آورده و بعنوان راه کاری مهم پیشنهاد داده است. (کتاب بازی‌ها. نوشته اریک برن. ترجمه اسماعیل فصیح)

از هزاران سال پیش، انسان خودآگاه،  پی به اهمیت نوازش در روابط میان انسانها و حتی جانوران پی برده است. در ادبیات فارسی نیز  دستکم از هزار سال پیش در باره آن به بیان شعری و حتی در قالب پند و اندرز، سخن فراوان رفته است. اما شروع پزژوهش ها بصورت علمی و روشمند  تاریخ درازی ندارد.

دانشمندان، اندکی بعد از جنگ جهانی دوم به پژوهش بر روی مفهوم گرسنگی تماس،  روی آوردند. بویژه روانشناس آمریکایی بنام هری هارلو جزء پیشگامان این تحقیقات بود. بر اثر کارهای وی معلوم شد نوزادان همانند آب و غذا  به نوازش و لمس نیز نیاز دارند.(11 و 12)

دکتر اشپیتز اولین بار در سال ۱۹۴۶ اهمیت اساسی لمس و نوازش زودهنگام را برای نوزادان توضیح داد.( 9) و اثرات آن را نشان داد، بعد از دهه های شصت و هفتاد میلادی کار پژوهش در این حوزه گسترش یافت. در این تحقیقات  فایده تماس بدنی و نوازش برای رشد هوشی  هیجانی و روانی کودکان نشان داده شد. تا امروز بیش از هزاران مقاله در مورد اهمیت نوازش به نگارش در آمده است. اما متاسفانه در ایران تحقیقات چشمگیر و متعددی با محوریت موضوع نوازش و اثرات آن بر  انواع رفتارها، هیجانها و افکار و بعد جسمانی ما انسانها صورت نگرفته است و من فقط توانستم دو مقاله در این رابطه پیدا کنم. (6 و 7)

تعریف نوازش

نوازشیک نوع رفتار است و آن را می توان کلا یک تماس صمیمانه جسمانی دانست، لیکن در عمل ممکن است شکل‌های متعددی داشته باشد... مانند در آغوش کشیدن، بوسیدن، به آرامی به پشت یا شانه کسی زدن، نیشگون گرفتن و... (کتاب بازی‌ها. نوشته اریک برن. ترجمه اسماعیل فصیح)

نوازش از شناخته شده ترین و جذاب ترین رفتارهای جانوران و بویژه انسانها است. در حقیقت نوازش را می توان تجلی هیجانهای دوستانه و محبت آمیز جانوران و انسان‌ها به یکدیگر دانست.

نوازش در فارسی از مصدر نواختن ساخته می شود که دارای دو جنبه مثبت و منفی است. یعنی نواختن در معنای تنبیه کردن هم آمده است. در طول تاریخ، بشر خیلی زود به تلخی و دردناکی تنبیه بدنی پی برده است، به همین دلیل شوربختانه، انواع مجازاتهای بدنی را برای رسیدن به اهداف خود، ابداع و بکار بسته است. با این حال شاید تعجب کنید اگر بگویم، انسانها حتی تنبیه و آزار جسمانی را بر عدم هرگونه تماس فیزیکی، ترجیح می دهند. این را زندانیانی که در سلولهای انفرادی نگهداشته می شوند، بهتر می دانند.

بد نیست به داستان زیر اشاره کنم یک مجرم و قاتل کانادایی، که مدتی طولانی در سلول انفرادی بسر می برده، به یک فیلم ساز گفته است:  روزی در حالتی از خواب و بیداری بودم، احساس می کردم، همسرم با زمزمه ای عاشقانه با سر انگشتان نرم خود پشتم را نوازش می کند، ولی در حقیقت  فقط  مگسی آنجا در یک بطری شیشه ای وزوز می کرد.

من این حالت را کش دادم تا نوازش و عشق را بیشتر بچشم و حس کنم. (20)

نوازش بطور کلی انواع فراوان دارد: بدنی، کلامی، ارسال علائم و نشانه های رفتاری غیر کلامی مثل نگاه کردن، لبخند زدن، دست تکان دادن و...اما در این مقاله منظور ما فقط نوازش  و تماس بدنی است.

گروهی از محققان نشان داده اند که تماس بدنی اگر درست و بجا انجام نگیرد، نه تنها مفید نخواهد بود بلکه می تواند پیامدهای منفی هم داشته باشد. یعنی در گیرنده نوازش، باعث بروز اضطراب و ناراحتی می شود.(9)  البته روشن است که نوازش و لمس ایمن شرایط خاصی دارد و به نوع رابطه دهنده و گیرنده  نوازش، بسیار مربوط است. بعنوان مثال عمل دست دادن بین افراد غریبه شاید تنها شکل تماس باشد که آنهم خیلی گذرا و کوتاه است اما می تواند هم تاثیرات

لحظه ای خوب داشته باشد و یا اگر با برخی مسائل هیجانی و فرهنگی افراد، تداخل کند، اثر چندان مثبتی بر جای نگذارد.

نوازش فقط فردی نیست و جنبه اجتماعی هم دارد. یعنی نوازشهای اجتماعی، نقش بزرگی در رشد انسان و مهارتهای اجتماعی او و تنظیم هیجاناتش دارند. نوازشهای اجتماعی در قدرت یادگیری و رشد کلی انسان در ابعاد گوناگون، 

اثرات عمیقی دارد. در موضوع نوازشهای اجتماعی، ابعاد فرهنگی و آیینی و ارزشهای محلی،  بسیار اثرگذار است. (11)

بویژه در یک پژوهش، اثرات نوازش اجتماعی، بر افزایش خودکارآمدی آموزگاران زبان انگلیسی گزارش شده است.(6)

نوازش بدنی به ویژه برای کودکان، انواع گوناگونی دارد. مانند بغل کردن ساده، بغل کردن در حالتهای متفاوت، ماساژ دادن و تماس پوست با پوست ( در حالت خاص صورت به صورت).

نیازهای هر انسان به نوازش و انواع آن تا حدی نسبی بوده و با دیگران در شدت و مدت متفاوت است. این نیازها به محیط اجتماعی و تربیتی و فرهنگی هر فرد و نیز ویژگیهای ژنتیکی او بستگی دارند. تشخیص مرز باریک میان نیاز و ارضای آن بسیار حیاتی است. یعنی در اینجا نیز قانون عرضه و تقاضا حاکم است و در روابط اجتماعی و میان فردی انسانها ای بسا عرضه ها که بی مشتری می مانند و ای بسا تقاضاها هم بی پاسخ.  برقراری یک تعادل و موازنه میان این دو خیلی مهم است؛  بویژه در رابطه همسران.

پایان قسمت 1 از 5

نویسنده: اسماعیل ابراهیمی، روانشناس بالینی