استفاده از سلول های بنیادی در درمان بیماری های کبدی

 

استفاده از سلول های بنیادی برای مقاصد و اهداف گوناگون در دنیای پزشکی روز به روز بیشتر می شود. از پیوند اعضا گرفته تا ترمیم زخم ها، جایگزینی بافت های از دست رفته و به تازگی هم تبدیل بافتی به بافت دیگر.

جدید ترین نمونه این موضوع استفاده از سلول های پوست برای تولید سلول های کبدی است که دانشمندان را امیدوار کرده افرادی که به هر دلیل دچار سیروز کبدی و نیازمند پیوند کبد هستند، با این روش بهبود یابند.

یک گروه از پژوهشگران دانشگاه کمبریج انگلیس، در پژوهشی که نتایج آن ماه گذشته در مجله ClinicalInvestigation به چاپ رسید، موفق شدند با استفاده از فناوری سلول بنیادی، سلول های پوستی را در افرادی که مشکلات متابولیک داشتند، به سلول های کبدی تبدیل کنند. انجام این کار به دانشمندان اجازه می دهد اتفاقاتی را که در سلول های کبدی رخ می دهد، به دقت مشاهده و روند آسیب دیده در سلول های معیوب را دقیقا تعیین کنند.

این کار به آنان امکان می دهدتا درمان های احتمالی برای رفع مشکل را امتحان کنند. این روش در نهایت می تواند منجر به پیوند سلول های سالم کبدی به کبد بیمار شود.

پژوهشگران در این تحقیق سعی کردند با استفاده از سلول های بنیادی چند توانی (pluripotential)انسانی، سلول های کبدی را که دچار اختلالات متابولیک هستند، تولید و اختلالات متابولیک وراثتی را در آن ها بازآفرینی کنند. این پژوهشگران ادعا می کنند کار آنها برای نخستین بار نشان می دهد از سلول های بنیادی می توان برای بازآفرینی طیف وسیعی از اختلالات وراثتی استفاده کرد.

آنچه پژوهش روی سلول های کبدی را به شدت دشوار می سازد این است که هپاتوسیت ها را نمی توان در آزمایشگاه رشد داد. در عوض، بر اساس نتایج این تحقیق جدید می توان از سلول های دیگر برای تولید سلول های مشکل دار کبدی استفاده کرد.

در حقیقت اگر بتوان سلول های یک عضو را همانند سازی کرد، می توان آنچه را که در یک سلول بیمار می گذرد، به دقت شناسایی کرد و به دنبال آن میزان تاثیر درمان های جدید را بر این بیماری مورد مطالعه و آزمایش قرار داد.

برای انجام تحقیق، پژوهشگران بیوپسی های کوچک پوستی را از7بیمار که همگی به طیفی از اختلالات متابولیک وراثتی کبد مبتلا بودند، برداشتند. 3فرد سالم نیز به عنوان گروه کنترل انتخاب شده و از آنها بیوپسی پوستی برداشته شد. نمونه های پوستی سپس برای بازگشت به شکل سلول بنیادی برنامه ریزی شدند. این سلول ها سپس برای تولید سلول های کبدی که اختلالات کبدی را شبیه سازی می کردند،استفاده شدند.این نخستین باری است که سلول های کبدی مختص هر فرد با استفاده از فناوری سلول های بنیادی تولید شده است. از سوی دیگر پژوهشگران توانستند سلول های سالم کبدی را نیز در افراد گروه کنترل تولید کنند.

دکتر لودویک والیر، از مرکز تحقیقاتی بیولوژی سلول های بنیادی دانشگاه کمبریج، پژوهشگر اصلی این تحقیق می گوید:

"کار ما قدم بزرگی به جلو در تحقق فواید استفاده های متعدد سلول های بنیادی است. با این حال هنوز حجم زیادی از کار باقی مانده و گروه ما برای رسیدن به هدف نهایی که همان کشف درمان های جدید است، تلاش می کند."

بیماریهای کبدی پنجمین دلیل مرگ و میر در انگلیس است و کارشناس بر این باورند که در سال 2012 بیشترین آمار مرگ و میر ناشی از بیماریهای کبدی در اروپا به انگلیس تعلق خواهد داشت. پژوهشگران این تحقیق نیز در مورد افزایش آمار بیماریهای کبدی هشدار داده و اعلام کرده اند ظرف10تا20سال آینده، بیماریهای کبدی با شیوعی بیش از بیماریهای عروق کرونر و سکته مغزی، به اولین علت مرگ و میر افراد تبدیل خواهند شد.

با اینکه پژوهشگران در این تحقیق تنها3بیماری را مورد بررسی قرار دادند، اما بیماریهای شبیه سازی شده در این پژوهش طیف وسیعی از مکانیسم های پاتولوژیک را در بر می گرفت و این موضوع کاربرد محتمل نتایج تحقیق را در بیماریهای زیاد دیگری نشان می دهد. دکتر تامر رشید، پژوهشگر دیگر این پروژه، از دانشگاه کمبریج می گوید:"به دلیل کمبود دهنده عضو در پیوندهای کبد، باید هرچه سریع تر به فکر ابداع روش های جایگزین باشیم. مطالعه ما امکان به کارگیری این روش های جایگزین را چه از طریق رویکرد سلول های بنیادی و چه از طریق تلاش برای ساخت داروهای جدید افزایش می دهد."

با اینکه مغز استخوان، بند ناف و جفت منابع اصلی سلول های بنیادی به شمار می روند اما دانشمندان در این تحقیق از روند معکوس استفاده کرده و برای دستیابی به سلول های بنیادی سلول های پوست را مورد استفاده قرار دادند.

وقتی سلول های بنیادی به کمک می آیند

استفاده از سلول های بنیادی برای درمان بیماریهای کبدی سابقه ای چند ساله دارد. دانشمندان انگلیسی و ژاپنی در سال2004میلادیپیشرفت هایی را در زمینه درمان سیروز کبد با استفاده از سلول های بنیادی جدا شده از گلوبول های سفید خون گزارش کردند. درسال2007 نیز پژوهشگران آلمانی برای نخستین بار توانستند سلول های بنیادی مغز استخوان افراد بالغ را برای رژنداسیون بافت سالم کبد به کار گیرند.

آنها این کار را روی بیماران مبتلا به سرطان پیشرفته کبدی انجام داده و موفق شدند بافت سالم کبدی برای آنها فراهم کنند، تا جایی که عمل جراحی رزکسیون بافت سرطانی برای این بیماران قابل انجام شد.

انجام عمل جراحی روی این بیماران به دلیل ابتلا به سرطان مرکزی کبد قابل انجام نبود چون این با انجام عمل جراحی کمتر از 25 درصد حجم کبد برای آنها باقی می ماند.

در پژوهش جالب دیگری که نتایج آن در سال 2008 میلادی انتشار یافت دانشمندان دانشگاه پنسیلوانیا موفق شدند بیومارکری را روی برخی سلول های بنیادی کشف کنند که نشان می داد این سلول ها قابلیت تبدیل شدن به سلول های کبدی یا سلول های پوششی BileDuct را دارند. در یک کبد سالم تکثیر سلول های بالغ کبدی برای حفظ اندازه و عملکرد طبیعی این ارگان کافی است. حتی زمانی که کبد با آزار ملایم یا حاد موجهه می شود نیز همین تکثیر سلولی برای ترمیم بافت کفایت می کند، اما در وضعیتی که آزار وارد شده به کبد مزمن و شدید باشد، این روند کفایت نمی کند.

در آزارهای مزمن، کبد از نوعی سیستم پشتیبان (backup) استفاده می کند و آن اینکه سلول های کبدی تحریک می کند. پژوهشگران آلمانی در پژوهش خود دریافتند اخلاف این سلول های بنیادی دو قابلیتی (dual-potential) را می توان با استفاده از بیومارکری به نام Foxl-1 از سلول های کبدی متمایز و حتی تولید کرد. با جدا کردن سلول های حامل بیومارکر Foxl-1 و پیوند آن ها به کبد سپس می توان شاهد رژنراسیون بافت سالم بود.

در ایران نیز نخستین پیوند سلول های بنیادی کبد در سال 85انجام شد.در این عمل پزشکان مرکز تحقیقات بیماری های گوارش و کبد دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی موفق شدند سلول های بنیادی را از مغز استخوان یک بیمار مبتلا به نارسایی کبدی جدا کرده و در مراحل مختلف کشت سلولی در مدت20روز، این سلول ها را به سلول کبدی تبدیل کنند. تنها سه هفته پس از تزریق این سلول ها درورید باب، تست های آزمایشگاهی نشانگر آنزیم های کبدی بهبودی قابل توجه بیمار را نشان دادند. جایگزینی این عمل به جای پیوند کبد برای بیماران مبتلا به سیروز از نظر اقتصادی بسیار مقرون به صرفه است.

دکتر سهیل صالحی
منبع: ماهنامه نسخه