بیماری دیابت روز به روز فراگیر می شود و این البته جای تاسف دارد. در این نوشتار سعی می کنیم که اطلاعات جامعی درباره این بیماری و همچنین پیشگیری ، درمان و کنترل آن ارائه دهیم.

بیماری دیابت کلا زندگی فرد مبتلا را تحت تاثیر قرار می دهد. طوریکه خوردن ، آشامیدن ، خوابیدن ، کار کردن ، سفر رفتن و ... همه چیز این فرد بایستی تحت یک برنامه ریزی منظم انجام بگیرد . کیفیت زندگی و کنترل بیماری و پیشگیری از اثرات زیانبار آن هم به تدوین و رعایت این برنامه بستگی دارد. البته به تازگی خبرهای خوشی هم درباره این بیماری به گوش می رسد : تحقیقات نشان می دهند که نگه داشتن قند خون در تراز های طبیعی ، از عوارض بعدی آن بسیار می کاهد و به کمک پیشرفتهای اخیر ، این کنترل و پایش میزان قند خون ، امکان پذیر است .

دیابت چیست؟

دیابت ، یا مرض قند ، یک بیماری مزمن است که در اثر کارکرد ناقص سوخت و ساز بدن و تغییر ناهنجار میزان قند در خون ، پدید می آید. انسولین یک هورمون بسیار ضروری در انجام سوخت و ساز بدن است . لوزالمعده یا پانکراس تولید کننده اصلی این هورمون می باشد. وقتی تولید انسولین در بدن کاهش یافته یا متوقف می شود ، میزان قند خون از تراز طبیعی خارج و در نتیجه فرد به مرض قند مبتلا می گردد.

دیابت معمولا ، درمان قطعی ندارد. اگر به آن بی توجهی شود ، عوارض بسیار جدی در پی می آورد. نارسایی کلیوی ، قطع عضو ( مانند پای دیابتی ) و نابینایی از پیامدهای شناخته شده این بیماری هستند.

بیماری دیابت دو نوع دارد : 1- دیابت نوع اول  2- دیابت نوع دوم.

البته گذشته از این دو نوع در شروع به این بیماری ، به دلیل بی علامت بودن ، دیابت پنهان نیز می گویند.

نخست باید ببینیم که قند در بدن چگونه سوخت و ساز می گردد؟

بسیاری از سلول ها ، برای تولید انرژی به قند احتیاج دارند. وقتی کسی یک کاسه آش رشته و یا مقداری سبزیجات میل می کند ، دستگاه گوارش به کمک آنزیم های مختلف خود ، کربوهیدرات های موجود در این مواد را به قند های ساده مانند گلوکز تجزیه می کند . این قند ها از طریق گردش خون در اختیار سلول ها قرار می گیرد. نقش اصلی در سوخت و ساز قند را ، لوزالمعده ( پانکراس ) بر عهده دارد . این غده دو وظیفه مهم را بر عهده دارد: نخست آنزیم هایی را می سازد که با عبور از روده باریک ( کوچک ) به بدن در هضم پروتئین ها ، کربوهیدرات ها و چربی های موجود در غذا کمک می کند. دوم ، هورمونهایی تولید می کند که دفع مواد غذایی زاید را مانند قندها ممکن می سازد. هورمون های گلوکاژن و انسولین از مهمترین اینها هستند. این هورمونها هر یک وظیفه ای متضاد با هم ولی بسیار حیاتی دارند.

وقتی یک لیوان شربت یا آب قند می خورید ، میزان قند خون در بدن بالا می رود، بدن با تولید هورمون انسولین ، به مقابله بر می خیزد . یعنی میزان اضافی را دفع می کند و مقداری از قند خون هم در اختیار سلول های کبدی و ماهیچه ای قرار می گیرد. بنابراین هورمون انسولین مهمترین نقش را در سوخت و ساز بدن و تامین سطح انرژی مورد نیاز ایفا می کند.

کبد مقدار اضافی قند یا گلوکز دریافتی را به گلیکوژن تبدیل می کند. وقتی میزان قند خون پایین می افتد ، لوزالمعده اینبار هورمون گلوکاژن آزاد می کند و به کبد فرمان می دهد که با تبدیل مجدد گلیکوژن به گلوکز ، قند مورد نیاز را تامین کند. معمولا میزان انسولین و گلوکاژن در خون ، پیوسته در حال تغییر و نوسان است و این تغییرات پیوسته ، میزان قند خون را در محدوده ای معین تنظیم می کند. این امر بسیار حیاتی است زیرا اعضای بدن مانند : مغز و کلیه ها ، همواره به قند مورد نیاز خود بایستی بطور تضمینی دسترسی داشته باشند. لوزالمعده سالم درستی این فرایند را تضمین می کند.

در آدم های سالم ، هورمون انسولین، از افزایش سریع قند خون پس از خوردن غذا ، جلوگیری می کند. میزان قند خون در این افراد معمولا قبل از صبحانه ( ناشتا ) بین 70 تا 110 میلی گرم در هر دسی لیتر خون است. و در طول روز هم حتی پس از یک وعده غذای کامل ، بندرت تا 180 میرسد. حتی اگر قند خون کسی به 180 رسید لازم است که دقت بیشتری بکند و با اندازه گیری های متعدد و پایش لازم ، از بیمار نبودن خود مطمئن شود.اگر قند خون کسی در حدود 180-220 بود ، او به دیابت پنهان مبتلا است.

بیماری دیابت به دو نوع 1و2 دسته بندی می گردد. با آنکه علل این دو متفاوت است ولی علائم و عوارض احتمالی آنها تقریبا یکسان است . دیابت دوران بارداری زنان ، از نوع 2 به شمار می رود و پس از زایمان معمولا بهبود می یابد.

دیابت نوع 1 :

این دیابت را دیابت وابسته به انسولین ( IDDM ) نیز می نامند و یک بیماری ارثی است اتفاقی که می افتد از این قرار است : سامانه دفاعی بدن به طور غیر قابل توضیحی ، سلولهای خودی را دشمن فرض کرده و به آنها حمله ور می شود. در اینجا نیز سلولهای انسولین ساز لوزالمعده مورد هجوم سامانه دفاعی قرار می گیرند و نابود می شوند. در نتیجه بدن از تولید هورمون انسولین ناتوان می گردد! اینکار معمولا تا به ظهور بیماری برسد ، سال ها طول می کشد.

حدود 5 تا 10 در صد بیماران دیابتی ، در این گروه قرار دارند. این بیماران ، روزانه ، بایستی انسولین دریافت کنند. دیابت نوع 1 به دلیل شیوع در کودکان و نوجوانان ، به دیابت ویژه کودکان نیز معروف است.

دیابت نوع 2:

این نوع دیابت به عوامل بسیاری بستگی دارد. یکی از آن عوامل را می توان ، مقاومت در برابر انسولین نامید. این امر به این معنی است که سلولهای بدن نسبت به هورمون انسولین، حساسیت خود را از دست داده و کمتر پاسخگو می شوند. بنابراین بدن برای انجام یک فرایند ، به انسولین بیشتری از حد طبیعی نیاز خواهد داشت . برای جبران این نقیصه، لوزالمعده فعالیت بیشتری می کند. در نتیجه در برخی میزان قند خون در اندازه های طبیعی باقی می ماند. اما در برخی نیز اینطور نیست و بیماری علائم خود را نشان می دهد.

اساسا دیابت نوع 2 ، مسئله عرضه و تقاضا است. تقاضای انسولین بالا می رود ولی عرضه به قدر کافی نیست . در نتیجه این دسته از بیماران با رعایت نکاتی در رژیم غذایی و روش زندگی خود ، که به کاهش قند ورودی به بدن آنها مربوط می شود، می توانند این نوع بیماری را کنترل و درمان کنند. همچنین به کمک داروهایی مانند سولفونیلوریس یا مگلی تینیدس و یا تزریق انسولین ، این بیماری را می توان کنترل کرد.

در حالیکه عواملی مانند ، زمینه های ارثی ، بالا رفتن سن ، داروها همگی می توانند باعث مقاومت به انسولین گردند، با این حال، چاقی و کاهش فعالیت های بدنی از مهمترین عوامل ابتلا به این نوع از دیابت به شمار می روند. در حقیقت اینکه چگونه چاقی منجر به دیابت می شود هنوز معما است ، ولی نقش بسیار اساسی در این بیماری دارد .

در هر حال ، افراد چاق ، افراد بالای 65 سال و یا کسانی که سابقه خانوادگی دارند، بیشتر در معرض خطر هستند. به تازگی حتی در میان کودکان و نوجوانان هم بخاطر تغییرات شدید روشهای زندگی که منجر به چاقی مفرط و کم تحرکی آنها شده ، این بیماری مشاهده می شود. از سویی زنانی که در دوره بارداری به این بیماری دچار شده اند ، احتمال عود این بیماری در آنها حتی پس از ده سال ، زیاد است.

امروزه این بیماری آنقدر توسعه یافته که مانند بیماری های عفونی به آن " اپیدمی " هم اطلاق می شود . با آنکه دلایل شیوع آن کاملا روشن نیست ، اما یک دلیل اساسی همان چاقی است.

هر بیماری که به نحوی باعث آسیب دیدن پانکراس بشود، می تواند سبب بروز بیماری قند خون بشود. بیماری هایی نظیر پانکراتید ، سرطان پانکراس و هموکروماتولیس که باعث انباشته شدن بیش از حد آهن در پانکراس و دیگر اعضای بدن می گردد، از جمله این بیماری ها هستند. برداشتن پانکراس به هر دلیل مانند سرطان ، می تواند منجر به دیابت نوع 1 شود.

برخی داروها ، مانند: کورتی کستروئیدها ، بلاکرهای بتا ، مدر ها ، دارو های جدید نسل دوم ضد روان پریشی و ... که برای درمان شیزوفرنی بکار می رود ، همگی می توانند باعث تغییر عملکرد بدن نسبت به انسولین و در نتیجه ابتلا به دیابت نوع 2 بشوند.

تشخیص دیابت:

دیابت نوع 1 معمولا دارای نشانه هایی مانند: تکرر ادرار ، احساس تشنگی ، و کاهش وزن می باشد. با این حال دیابت نوع 2 معمولا با نشانه های محدود یا بدون نشانه خاص و در خاموشی ، بروز و توسعه می یابد. دلیل این گفته را شاید بتوان اینگونه توضیح داد که : دیابت نوع 2 معمولا با تاخیری 9 تا 12 ساله در افراد تشخیص داده می شود. بنابراین متخصصین توصیه می کنند که افراد بالای 45 سال بطور مرتب از نظر قند خون مورد آزمایش قرار بگیرند.

صرف نظر از اینکه افراد مبتلا به چه نوع دیابتی هستند، در همه آنها ، میزان قند خون بالاست یا به عبارتی دچار هایپرگلی کمیا هستند.

بویژه در افراد مبتلا به دیابت نوع 1 ، تکرر ادرار و وجود قند در آن زیاد به چشم می خورد.

حتی گاهی سطح قند خون این افراد به ده برابر حد طبیعی می رسد . از سویی این افراد با آنکه دارای اشتهای خوبی هستند ولی روز به روز لاغر می شوند و بدلیل تکرر ادرار ، بدن آنها به کم آبی دچار شده و پیوسته احساس خستگی می کنند . قدرت بینایی این افراد نیز رفته رفته ضعیف می شود.

بروز نشانه های بیماری در افراد مبتلا به دیابت نوع 1 ، معمولا ناگهانی و شدید است . یعنی ظرف چند روز تا چند هفته ، بیماران دچار عوارض بیماری مانند به کما رفتن می شوند.

در افراد مبتلا به دیابت نوع 2 ، عوارض بیماری بتدریج آشکار می شود. وقتی این بیماری پیشرفت کرد ، علائمی شبیه دیابت نوع 1 ، خواهد داشت . از نشانه های دیگر می توان به بروز زخم هایی در دست و پای بیماران که دیر بهبود می یابند ، اشاره کرد.

اگر کسی هر یک از این علائم را در خود مشاهده کرد، بهتر است با مراجعه به پزشک ، به انجام آزمایشات لازم ، اقدام کند . در اینجا آزمایشهای مربوط به تشخیص  بیماری قند خون را شرح می دهیم.

1- نمونه گیری تصادفی خون برای اندازه گیری میزان قند:

در هر زمان از روز، اگر اندازه قند خون فرد حدود 200mg/dl یا بیشتر باشد ، آن فرد به بیماری قند خون مبتلا است . البته اگر نشانه هایی هم داشته باشد  قطعا تشخیص مورد نظر را تایید خواهد کرد.

 2- آزمایش قند خون ناشتا :

در این آزمایش ، حد اقل 8 ساعت پس از آخرین وعده غذا ، نمونه گیری انجام می گردد. اگر سطح میزان قند خون 100mg/dl یا کمتر باشد، طبیعی است . اگر 126mg/dl یا بیشتر باشد ، تشخیص دیابت داده می شود. برای تایید آزمایش اول ، تکرار آزمایش - آزمایش دوم - مفید است.

علائم قند خون بالا از این قرار هستند:

- تاری دید

- تشنگی غیر طبیعی

- تکرر ادرار

- احساس گرسنگی یا خستگی شدید

- کاهش وزن ناخواسته

3- آزمایش قند خون پس از خوردن آب قند:

در این روش اول نمونه گیری خون بصورت ناشتا انجام می شود و میزان قند خون اندازه گرفته می شود. سپس به فرد ناشتا ، یک لیوان آب قند خورانده می شود و پس از دو ساعت ، از وی خون می گیرند، در این نمونه گیری اگر اندازه قند خون 200mg/dl باشد، تشخیص دیابت داده می شود . در افراد سالم ، قند خون به همان سرعتی که در اثر نوشیدن یک لیوان آب قند بالا می رود ، به همان سرعت نیز افت می کند. اما در افراد بیمار ، افت قند خون پس از افزایش ناگهانی آن، کند و تدریجی است.

4- آزمایش هموگلوبین قندی : هموگلوبین پروتئینی است که وظیفه اکسیژن رسانی را در گلبول های قرمز بر عهده دارد، وقتی یک مولکول قند از طریق جریان خون به این پروتئین متصل می شود، به مولکول حاصل ، HbA1C گفته می شود. حال برای کنترل دقیق تر قند خون بیماران ، این آزمایشات را طی یک دوره 2 تا 3 ماهه انجام می دهند. نیازی هم به ناشتا بودن بیمار نیست. در هر زمانی حتی پس از خوردن غذا هم می توان آنرا انجام داد. پس از این مدت، میانگین اندازه گیری ها ، پزشک را نسبت به تنظیم یک برنامه درمانی کمک می کند.

در افراد سالم معمولا 5 درصد هموگلوبین ها ، قندی می شوند. نوسان این اندازه گیری ها در طی دوره سه ماهه ، عددی کمتر از 7 درصد را باید نشان بدهد. اما در افراد بیمار درصد هموگلوبین قندی بالا می رود. با این حال متخصصین توصیه می کنند که در بیماران دیابتی نیز میزان هموگلوبین قندی ، با انجام درمان های لازم به کمتر از 7 درصد محدود شود.

در هر حال توصیه می شود که طی یک برنامه ریزی منظم برای کلیه افراد بالای 45 سال یک طرح غربالگری دیابت به مورد اجرا گذاشته شود.

گروه ترجمه مجله پزشکی مادر، دکتر هژیر قاضی
ترجمه و تلخیص: www.aolhealth.com