در طول بیش از 170سال استفاده از آمالگام، ترکیبات جیوه موجود در آن به عنوان یک ترکیب مضر برای سیستم اعصاب مرکزی شناخته شده است. بیماران در طی ترمیم با آمالگام، کاروینگ و برداشت ترمیم قدیم آمالگام ،در معرض دوز بالای جیوه هستند. بدون شک وجود آمالگام سطح جیوه خون و ادرار بدن را بالا می برد. مطالعات بسیاری وجود دارد که غلظت و تراکم بالاتر جیوه را در خون و ادرار بیماران دارای ترمیم آمالگام را در مقایسه با کسانی که فاقد ترمیم آمالگام بوده اند، مشخص کرده اند. اما باید توجه داشت مقدار جیوه عموما در سطح کم و بسیار پایین تر از حدی است که بتواند باعث بروز علائم کلینیکی باشد. مقدار جذب جیوه در بدن انسان از طریق آمالگام حدود1.2الی1.10مقدار جذب جیوه از طریق مواد غذایی است.
علیرغم تمامی مدارک، مطالعاتی هم بوده که جیوه موجود در آمالگام را با انواع بیماری های اعصاب از اختلالات شخصیتی تا بیماری های شدید روانی و حتی ماتیپل اسکلروزیز(MS) نسبت داده اند. برخی حتی زایمان زود رس و برخی نارسایی های نوزاد را به تجمع جیوه در جفت و انتقال به جنین نسبت داده اند. این ادعاها مبنای علمی ندارد و دانشمندان و پژوهشگران دلایل مستدل و قابل قبول علمی برای این گزارشات قائل نیستند.
اما جیوه در صورت عدم کاربرد درست آمالگام می تواند خطراتی بدنبال داشته باشد. جیوه در محیط به سرعت منتقل می شود و از شکلی به شکل دیگر از طریق آب، رژِم غذایی روزانه یا هوا جذب می شود. در واقع جیوه هر روز بدون توجه به نوع ماده ترمیمی در دهان وارد بدن می گردد. در شرایط عادی جیوه در اثر فرایند بیوشیمیایی، تغییر یافته و دفع می شود. تا زمانی که سطح ماده پایین باشد هیچ گونه درمانی برای مسمومیت با جیوه صورت نمی گیرد. در موارد بسیار نادری وجود حساسیت به جیوه جیوه که واکنش ایمنی بدن نسبت به آن است، مشاهده گردیده. البته واکنش حساسیت بسیار خفیف بوده و زندگی فرد را تهدید نمی کند. واکنش های آلرژیک نسبت به جیوه ممکن است به صورت درماتیت و ضایعات لیکنوئید بروز نماید. علیرغم افزایش تعداد ترمیم های آمالگام در افراد در طول سال،اما تعداد گزارشات مبنی بر بروز واکنش های آلرژیک در سال رو به کاهش است. در لثه مجاور ترمیم آمالگام نیز تیرگی هایی مشاهده می شود(Amalgam Tattoo). علت این پدیده نفوذ محصولات حاصل از کروژن در مخاط است. استفاده از آمالگام های مقاوم به کروژن در هر حالتی پیشنهاد می شود.
موقعیت های حساس، مواقعی است که جیوه فلزی بصورت مایع یا بخار در محیط حضور داشته باشد، نه زمانی که بصورت پیوند یافته در آمالگام سخت شده موجود است. جیوه فلزی به شکل بخار قابل استنشاق و جذب از طریق آلوئول های ریوی بوده و در این حالت جیوه دارای اثری به میزان 80درصد است. به عبارت دیگر، راه فوق، اساسی ترین مسیر ورود جیوه به بدن انسان است. جیوه فلزی از طریق پوست یا از راه دستگاه گوارش جذب کمی دارد.
علاوه بر جیوه فلزی، هر دو نوع ترکیبات جیوه آلی و غیر آلی دارای قابلیت سمی است.
جیوه در معدن به صورت سنگ های سولفیدی غیر آلی موجود است که در هوا حرارت داده شده و پس از اکسیداسیون و خروج سولفور جیوه به صورت مایع حاصل می شود. ترکیبات غیر آلی جیوه ،از طریق ریه جذب اندک دارد، ولی از طریق دستگاه گوارش جذب می شود. جیوه همچنین می تواند، به شکل ترکیبات آلی مثل متیل مر کوری ظاهر شود. چنین ترکیبات جیوه ای به سهولت به اندام های مختلف جذب شده و با عبور از چرخه زنجیره های غذایی در بدن جانوران تجمع می یابد. در غالب افراد، جیوه آلی موجود در غذا، منبع اصلی قرارگیری در معرض جیوه است. انسان ها به سهولت متیل مر کوری را جذب می کنند، ولی دفع آن سخت تر از انواع دیگر جیوه صورت می گیرد. این ماده پس از جذب، تمایل دارد در پاره ای از اندام ها مثل کبد، کلیه و مغز تجمع یابد.
قسمت اعظم سردرگمی درباره اثرات جیوه، به عدم شناخت کافی و نحوه تغییر و تبدیل جیوه در داخل بدن انسان بر می گردد. جیوه که جذب دستگاه گردش خون شده، می تواند در مغز، کبد و کلیه عبور و رسوب نماید.
یون های+2Hg به آسانی در خون گردش می یابد، ولی از سدهای غشایی مغز و جفت به دشواری عبور می کند. بر عکس جیوه غیر یونی(0Hg) قادر به عبور از لایه های چربی این سدها بوده و در صورت اکسید شدن در این بافت ها، به تدریج و آرام خارج می گردند. این حقیقت، اساس بسیاری از نظرات درباره مشکلات عصبی، عضلانی بیماران دارای آمالگام های دندانی است. این نوع جیوه غیر یونی، نه تنها منبع آن منحصرا آمالگام نیست بلکه درصد جذب آن از طریق آمالگام بسیار کم است. در واقع با برداشتن آمالگام، به تنهایی جذب و قرارگیری در معرض جیوه رفع نمی شود. از سوی دیگر، جیوه به شکل غیر قابل برگشت در بافت های انسانی تجمع پیدا نمی کند. نیمه عمر 55روزه برای انتقال جیوه در بدن تا مرحله دفع در نظر گرفته شده است. سد جفتی از میزان اثر کمتری نسبت به سد خونی مغزی برخوردار است. مقدار جیوه بدن جنین، حتی در مقادیر بالا، کمتر از تجمع جیوه در مغز مادر است. اثرات جیوه بر رشد و نمو جنین کاملا مشخص نیست.
با نگاه عمیق تر و جامع تر باید توجه داشته باشیم که درمان های دندانپزشکی در جهت حذف آمالگام به عنوان یک ماده ترمیمی، حقیقت سمیت جیوه را در انسان و در محیط زیست رفع نمی کند.
انسان ها مرتب در معرض جذب جیوه از طریق هوای تنفسی، آب آلوده، غذا و تولیدات مواد دندانی و داروهای پزشکی هستند.
جذب از طریق هوای تنفسی در مناطق مختلف متفاوت است؛ حد مجاز در معرض بخار جیوه قرار گرفتن از طریق هوا، طبق حدود تعیین شده توسط سازمان های محیط زیست برای 40ساعت کار در هفته ug/m3 50 است. بدن نیز به طور مرتب جیوه دفع می کند. در واقع مقدار دفع جیوه از بدن تابعی است از مقدار جذب آن و حتی اگر مقدار جذب بالاتر از حد نرمال باشد، ترشح و دفع فعالانه و جیوه، حد آن را در بدن سریعا می کاهد. در مقایسه، هنگام ترمیم با آمالگام، در عین آنکه مقدار جذب جیوه نسبت به جذب از طریق دیگر بسیار کم است، به موازات آن دفع از سیستم بدن قطعا و به مقدار کافی صورت می پذیرد.
جیوه همچنین از طریق مواد غذایی، خصوصا غذاهای دریایی، جذب بدن می شود. مقدار تراکم جیوه در ماهی های تن و شمشیر ماهی ug.Kg 1000 است. خوردن این نوع ماهی ها به مقدار زیاد، جذب جیوه را مشخصا بالا می برد.
ترکیبات جیوه همچنین در گیاهان هم تجمع پیدا می کند و به دنبال آن در گوشت احشامی که از این گیاهان تغذیه می کندد، جذب می شود. مقدار جیوه در گوشت گاوug/kg 160 گزارش شده است.
با اینکه معتقدیم جیوه موجود در آمالگام به بیمار صدمه نمیزند، اما احتمال آسیب به پرسنل دندانپزشکی از طریق بخار جیوه در محیط کار نباید نادیده گرفته شود. افزایش جیوه در سرم، در پرسنل دندانپزشکی با سابقه کاری 20سال مشاهده شده است. البته لازم به ذکر است که این مقدار جیوه در حدی نیست که بیماریزا باشد، اما لازم است تمهیداتی به منظور جلوگیری از آلودگی زیستی در کلینیک های دندانپزشکی انجام شود. در مطب دندانپزشکی منابع جیوه آلوده کننده مربوط به آمالگام دندانی شامل:
1. مواد خام آمالگام است که معمولا بصورت کپسول های آماده آمالگام است که برای مصرف کنار گذاشته شده اند.
2. توده های آمالگام دارای میزان آلیاژ ناکافی همراه با جیوه اضافی
3. آمالگام مخلوط شده و سخت نشده در حین اختلاط قرار دادن در حفره و سخت شدن در دهان
4. ترمیم آمالگامی که مورد پالیش و پرداخت قرار می گیرد.
5. ترمیم های قدیمی در حین برداشت آمالگام
بخار جیوه در طی اختلاط آمالگام، فشردن داخل حفره و نیز برداشتن ترمیم قدیمی و به گفته برخی محققین در زمان سخت شدن آمالگام بیشتر آزاد می شود. استفاده از کپسولهای استاندارد آمالگام، استفاده از ساکشنهای قوی در هنگام کاروینگ و برداشتن ترمیم های قدیمی، استفاده از آمالگامهای حاوی پالادیوم از جمله راههایی است که توصیه می شود.(پالادیوم باند محکمی با جیوه برقرار میکند و مانع آزادسازی جیوه در هنگام ستینگ آمالگام می شود.) باید به خاطر داشت که فشار بخار جیوه همراه با افزایش دمای محیط افزایش می یابد. بنابراین وسیله هایی که استریل می شوند نباید به جیوه و یا آمالگام آلوده باشند. کپسول های آمالگام و یا ظروف حاوی جیوه نباید نزدیک آون و یا هرگونه منبع حرارتی نگاه داشته شوند. کفپوش کلینیک نیز باید به نوعی باشد که در صورت ریختن ذرات آمالگام باید در ظروف بسته حاوی آب و یا داروی ثبوت رادیوگرافی نگهداری شود.
آمالگام تازهمخلوط شده گرم است. نباید نزدیک مجاری تنفس و گوارش قرار گیرد و نیز در تماس مستقیم با پوست دست نباشد. لازم به ذکر است که جیوه از پوست دست(به مقدار کم) جذب می شود. سیستم تنفسی در مقایسه با سیستم گوارشی حساسیت بیشتری نسبت به جیوه دارند.
بطور معمول ترمیم های آمالگام در محیط دهان از لایه ای از بزاق پوشانده شده است. این لایه مانع از تبخیر جیوه و بلع آن توسط دستگاه گوارش و تنفس می شود. در برخی از کشورها تاریخچه ای از ایجاد مشکلاتی ناشی از آلودگی آب و غذا با جیوه صنعتی دارند. چنین زمینه ای در این جوامع توجهات را به آلودگی آب و محیط بوسیله جیوه آمالگام در دندانپزشکی معطوف کرده است. در واقع در این کشورها پتانسیل مضرات جیوه بسیار پررنگ و بسیار موشکافانه تر از پتانسیل مضرات رزین کامپوزیت)معرفی و بیان می شود. به عبارت دیگر در جامعه ای که آمالگام با نارضایتی استفاده می شود، مضرات مواد جایگزین دیگر نادیده گرفته می شود.
هاله حشمت
منبع: ماهنامه نسخه