شرح بیماری
وبا (cholera) بیماری اسهالی مناطق گرمسیری (یا در فصول گرم مناطق دیگر) است كه توسط باكتریی بنام ویبریوكلرا ایجاد می‌شود که منحصراً انسان را مبتلا می کند و علایم آن ناشی از سمی است که توسط میکروب در روده انسان ترشح می گردد.
انتقال بیماری از طریق دست های آلوده ، تماس با مواد دفعی و استفراغ بیماران و ملافه ها و لوازم آلوده ، همچنین آب آلوده به مدفوع ، سبزی و میوه های خام آلوده یا شسته شده با آب آلوده و یا غذای آلوده شده توسط دست یا مگس امکان پذیر است.
این باکتری بر روی مخاط دستگاه گوارش انسان تأثیر گذاشته و دفع مایع را از راه مدفوع افزایش می دهد. وبای التور یک بیماری حاد اسهالی است که بیماران وبائی بطور مشخص دچار اسهال آبكی همراه با دهیدراتاسیون می‌شوند. این بیماری به شدت مسری می باشد. ویژگی مشخص وبا آغاز ناگهانی اسهال جهنده بدون فشار و آبکی است که به دنبال آن استفراغ ، کم آب شدن سریع ، گرفتگی ماهیچه ها و کم شدن ادرار فرا می رسد. میزان کشندگی بیماری در صورت عدم جایگزینی سریع مایعات و الکترولیت بدن ۳۰ الی۴۰ درصد می باشد. وبا را می‌توان با مایع درمانی خوراكی یا تزریقی و جایگزینی الكترولیت‌ها بصورت موفق درمان كرد. معمولاً وبا از طریق آب یا غذای آلوده به مدفوع و یا حتی بزاق فرد آلوده منتقل می‌شود. آموزش مردم درباره غذا و آب سالم و شتشوی دستها پس از استفاده از توالت یا آبریز از بروز موارد جدید جلوگیری می‌كند.
علائم و نشانه ها
وبا طیف وسیعی دارد. تقریباً ۷۵ درصد از افرادی که دچار عفونت با ویبریوکلرا می شوند هیچ نشانه ای از بیماری ندارند، ۲۰ درصد دیگر دچار اسهال می شوند که از اسهال ایجاد شده توسط دیگر ارگانیسمها قابل افتراق نیست. در ۲ تا ۵ درصد از افراد مبتلا، عفونت اسهال آبکی ، استفراغ و از دست رفتن آب بدن رخ می دهد. در برخی موارد حتی تا ۲۵ لیتر آب را در روز دفع می شود ، اگر این آب از دست رفته جبران نشود برای فرد خطرناك و مرگ آور خواهد بود. وبای علامت دار با اسهال آبکی حجیم بدون تب و زورپیچ شکم آغاز می گردد. مدفوع بیماران وبایی ظاهر مایع شفاف آغشته به موکوس سفید رنگ می گیرد که مدفوع آب برنجی نام دارد. معمولاً بدون بو بوده یا بوی ماهی را دارد. استفراغ و کرامپ های دردناک در پاها شایع می باشد. در موارد شدید بیماری زورپیچ در معده و درد در دستها و پاها ممکن است وجود داشته باشد. پوست بدن در افراد مبتلا، چروكیده و ادرار آنان کم و بسیار غلیظ می شود.
علائم خطر :
- عطش فراوان
- استفراغ شدید و مداوم
- تب بسیار بالا
- دفع بیش از حد اسهال آبکی
- بی حالی شدید
- وجود خون در مدفوع
- عدم توانائی نوشیدن و خوردن
- وخیم شدن حال بیمار
دوره نهفتگی
دوره پنهانی وبا از چند ساعت تا ۵ روز بوده و بطور معمول ۱ الی۲ روز است و علائم بیماری ۲ تا ۳ روز طول می کشد و در بعضی از بیماران تا ۵ روز ادامه می یابد. شدت علائم بیماری به سرعت و مدت از دست رفتن مایعات بدن بستگی دارد.
راه های انتقال وبا :
بیشترین راه اپیدمی وبا در كشور، افراد ناقل و مبتلا به این بیماری هستند. انتقال وبا از انسان به انسان از راههای زیر صورت می گیرد :
آب آلوده به مدفوع ( منابع آب بدون نظارت ) شامل : استخرهای بدون کلر کافی و ...، آشامیدنی‌ها و خوراکی های آلوده .
شایان ذکر است خوردنی و آشامیدنی آلوده با همه گیری وبا رابطه مستقیم دارد و شیردادن کودکان با بطریی که با ماده ضد عفونی به خوبی تمیز نشده باشد یک عامل خطر چشمگیر برای شیرخواران است.
توضیح ۱: انتقال توسط تماس مستقیم فرد به فرد مانند تماس با بیمار نادر است.
توضیح ۲: طبق دستور وزارت بهداشت و درمان، در حال حاضر کلیه مسئولین استخرهای سرپوشیده و سر باز ملزم به اضافه نمودن کلر تا اندازه 3.5 ppm می باشند.
ابتلای به وبا دارای سه مرحله است :
- مرحله تخلیه ای: بیمار ناگهان دچار اسهال شدید، بدون درد و آبکی می شود که به دنبال آن ممکن است استفراغ روی داده و مدفوع نمای آب برنجی دارد.
- مرحله کلاپس : به دلیل کم آبی بدن، بیمار به مرحله کلاپس وارد می شود و بصورت پایین افتادن فشار خون ، نبض خیلی ضعیف ، شکم فرورفته، دست و پای خیلی سرد ، قطع ادرار و ... نمایان می شود. (مرحله کم آب شدن بدن)
- مرحله بهبودی : اگر مایعات بدن بیمار جبران شود فشار خون بیمار رو به افزایش می رود و علائم حیاتی نرمال شده و بیمار از مرگ حتمی نجات می باید.
تعاریف مورد وبا
مورد مشكوك :
در مناطقی که وبا آندمیک (بومی) نمی باشد فرد بالای پنج سال زمانی مشکوک به وباست که دچار دهیدراتاسیون شدید شود. در مناطقی که همه گیری وبا وجود دارد یا آندمیک می باشد فرد بالای ۵ سال زمانی مشکوک به وباست که اسهال آبکی با حجم زیاد و ناگهانی داشته باشد.
مورد تأیید شده :
هرفرد دچار اسهال كه توسط آزمایشگاه‌های معتبر ویبریو كلرا O۱ یا O۱۳۹ از مدفوعش جدا شده، مورد تأیید شده می باشد.
برخی از عوامل مؤثر در همه گیری وبا
- عوامل میزبان كه موجب مقاومت در برابر بیماری وبا می‌شود شامل ایمنی ناشی از عفونت پیشین با ویبریوكلرا و تغذیه شیرخوار با شیر مادر می‌باشند.
- گفته می شود از آنجا که ویبریوکلرا در محیط اسیدی نمی تواند زندگی کند بیمارانی که آنتی اسید مصرف می کنند یا تولید اسید معده آنها کاهش یافته است به وبا مستعدتر می باشند. همچنین افراد با گروه خونی O بدلایل نامعلوم علائم شدید بیماری وبا را نشان می‌دهند.
گروههای سرمی وبا
تنها گروه O۱ و گروه O۱۳۹ بعنوان عوامل همه گیری‌های وبا شناخته شده‌اند.
چگونه باید با بیمار مبتلا به اسهال برخورد کرد:
دفع زیاد مایعات از بدن منجر به مرگ می شود بنابراین درصورت وجود استفراغ، مدت ۱۰ الی۲۰ دقیقه به فرد هیچگونه خوراکی داده نشود. و سپس بتدریج شروع به خوراندن مایعات شود.
برای جبران کم آبی بدن بیمار مبتلا به اسهال به طریق زیر عمل شود:
- مایعات مورد نیاز برای کودکان (زیر 6 ماه): شیر مادر ، محلول O.R.S (او.آر.اس) ادامه تغذیه کودک با شیر مادر، حتی بیش از گذشته، در هنگام اسهال از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است.
- مایعات مورد نیاز برای کودکان بالای 6 ماه و بزرگسالان: سوپ، دوغ، فرنی، چای خیلی کم رنگ و کم شیرین، محلول O.R.S
- ادامه تغذیه در جریان اسهال باعث بهبود سریعتر می شود و از مشکلات بعدی جلوگیری می کند.
- جهت تغذیه فرد مبتلا به اسهال همراه با بی اشتهایی، باید کوشش شود که فرد بیمار به دفعات و مقدار کافی تغذیه شود.
- کودکانی که دوران نقاهت پس از اسهال را می گذرانند لااقل به مدت یک هفته نیاز به غذای اضافی دارند.
نکات آموزشی و راه های پیشگیری از شیوع بیماریهای عفونی دستگاه گوارش :
جهت پیشگیری از بیماریهای قابل انتقال بوسیله آب و مواد غذایی از جمله بیماریهای اسهال و حفظ سلامت خود و اطرافیان در منزل، تفریحگاه‌ها، پارك‌ها و در حین مسافرت به نكات زیر توجه فرمایید:
- همیشه از آب لوله كشی تصفیه شده استفاده كنید و چنانچه از سلامت آب در دسترس اطمینان ندارید و از آب چاه، آب تانكرهای غیر کلر زده، آب چشمه ها، آب قنات ها و ... استفاده می‌کنید، ابتدا آنرا به مدت نیم ساعت جوشانده و پس از سرد كردن مصرف كنید و یا كلر زنی نمایید. (روش صحیح جوشاندن و کلرزنی در ادامه گفته خواهد شد)
- از یخ های قالبی و کارخانه ای غیر بهداشتی استفاده ننمایید زیرا در آب مصرفی ، مراحل تولید و عرضه آن احتمال آلودگی به میکروب وبا و یا سایر میکروب ها وجود دارد.
- هنگام سفر، آب و غذای سالم و مطمئن همراه داشته باشید و یا از نوشیدنیها و غذاهای با بسته بندی مطمئن و بهداشتی استفاده نمایید و در رودخانه ها یا آبهای مشکوک به هیچ عنوان شنا نکنید.
- از آشامیدن آبهای مشكوك در پارك‌ها، باغ‌ها و فضای سبز و از مصرف آب آشامیدنی که در منبع های آب و سقاخانه های کنار خیابان که دارای لیوان مشترک هستند و آبی که در اتوبوس های بین شهری که با استفاده ظروف عمومی و از یخ های قالبی برای سرد کردن آن، عرضه می شود، جداً خودداری نمایید.
- برای نوشیدن آب از لیوان شخصی استفاده نمایید. در هنگام غذا خوردن از ظروف و قاشق و چنگال شخصی استفاده نمایید.
- از مصرف مواد غذایی آماده، آب میوه و آب هویج، آب زرشک، معجون، فالوده، بستنی های غیرپاستوریزه و غیر کارخانه‌ای، بلال، فال گردو، ساندویچ، سالاد و دیگر مواد خوراكی و نوشیدنی‌هایی كه توسط فروشندگان دوره گرد عرضه می‌گردد جداً خودداری كنید.
- همیشه از شیر و فرآورده‌های لبنی پاستوریزه استفاده كنید یا شیر را به مدت ۲۰ دقیقه قبل از مصرف بجوشانید.
- حتی الامکان تا برطرف شدن خطر سرایت وبا، از مصرف سبزیجات، کاهو، کلم، خیار، گوجه فرنگی و ... خودداری نمایید و در صورت لزوم آن را طبق روشی که در ادامه گفته خواهد شد ضد عفونی نموده و سپس مصرف نمایید.
- در موقع خرید و حمل مواد غذایی، اقلامی مثل نان را كه قابل شستشو و پختن مجدد نیستند را در كنار میوه و سبزیجات نشسته و گوشت خام قرار ندهید.
- در مراسم عمومی همانند جشن ها، عروسی ها و ... حتی المقدور از مصرف سبزیجات، سالاد، میوه و بستنی خودداری نمایید مگر آن که کاملاً از شسته و ضد عفونی شدن و پاستوریزه بودن آنان اطمینان حاصل نمایید.
- حتی الامكان از غذاهای طبخ شده در منزل استفاده كنید.
- غذاها و مواد خوراكی باید تازه به تازه و به اندازه نیاز در یخچال و در ظروف سر بسته، دور از مگس و حشرات نگهداری شود.
- از قرار دادن سبزی و میوه‌جات نشسته و ضد عفونی نشده در یخچال جداً خودداری كنید.
- قبل از غذا خوردن و دست زدن به مواد غذایی، دست‌های خود را با آب و صابون خوب بشویید.
- قبل از تهیه، توزیع و خوردن غذا و قبل از غذا یا شیر دادن به كودك حتماً دستها را با آب و صابون بشویید.
- دستها را بعد از اجابت مزاج (رفتن به توالت)، شستن و تمیز كردن كودك و بعد از دست زدن به مواد غذایی خام نظیر سبزیجات، گوشت، ماهی و مرغ با آب و صابون بشویید.
- زباله را در كیسه‌های مخصوص زباله جمع آوری و از انباشت آن خودداری کرده و در محل مخصوص جمع آوری زباله قرار دهید.
- ضمن رعایت بهداشت فردی، از شنا کردن در استخرها، رودخانه ها، نهر ها و یا جوی های آلوده خودداری نمایید.
- حتی المقدور از سفر کردن به کشورهای آلوده (همانند پاکستان، افغانستان، تاجیکستان، عراق، کشورهای شرق مدیترانه و شاخ آفریقا و ...) یا مناطق آلوده داخل کشور خودداری نمایید و در صورت ضرورت سفر توصیه های بهداشتی را کاملاً رعایت نمایید.
- افرادی كه دچار ضعف عمومی بدن هستند، مانند مبتلایان به ایدز، هپاتیت، پیوند اعضایی‌ها، مصرف‌كنندگان داروهای شیمی‌درمانی و رادیوتراپی، دیالیزی‌ها، دیابتی‌ها و مبتلایان به بیماریهای قلبی بیشتر در معرض خطر هستند و بیش از دیگران باید اصول بهداشت فردی را رعایت كنند.
- خنك نمودن هوای محیط در حد كمتر از ۲۵ درجه و كم کردن رطوبت هوا به كمتر از ۵۰ درصد در کنترل شیوع وبا کمک می نماید.
- اسیدی نگه داشتن فضای معده (مصرف لیمو ترش تازه و دوغ پاستوریزه به همراه غذا) تا حد زیادی میكروب وبا را از بین می‌برد. به افرادی كه از داروهای آنتی‌اسید استفاده می كنند توصیه می شود با نظر پزشك معالج خود برای مدتی مصرف این داروها را كنار بگذارند.
- تجویز آنتی بیوتیک مناسب باید توسط پزشک صورت بگیرد.
- بیماری به مدت ۱ تا ۳ هفته (یعنی زمانی که میکروب در مدفوع یافت می شود) مسری است.
- با مشاهده هر مورد از ابتلا به اسهال سریعاً به مراكز بهداشتی و درمانی مراجعه كنید. در صورتی كه فرد مبتلا به وبا به موقع به پزشك مراجعه كند درمان قطعی این بیماری امكان پذیر است.
- مهمترین مشکل اساسی در بیماری وبا از دست دادن شدید مایعات و الکترولیتهای بدن می باشد، لذا پیش از رساندن بیمار به پزشک، خوراندن مایعات فراوان و محلول ORS به بیمار الزامی می‌باشد.
- بدون تجویز پزشک از مصرف قرص های ضد اسهال به هر نحو خودداری کنید. بسیاری از افراد به دلیل خود درمانی و استفاده از برخی داروهای ضد اسهال در این بیماری دچار مشكلات حاد شده و باعث از دست رفتن زمان كه برایشان فوق‌العاده حیاتی است می‌شوند. زیرا مصرف این داروها موجب می شود میکروب فرصت بیشتری در روده برای تکثیر و دفع سم پیدا کند و بیماری تشدید شود.
- گزارش سریع موارد بیماری وبا به مراکز ذیصلاح از مهمترین عوامل پیشگیری است چرا که نتیجه آن بیماریابی زودرس در جامعه و درمان سریع در مورد بیماری خواهد بود.
محلول ORS
- اصلی ترین راه درمان وبا استفاده از مایعات و جبران آب دفع شده است چرا كه فرد مبتلا در مدت زمان كوتاهی آب بدن خود را از دست می‌دهد و جبران آب از دست رفته باید از طریق خوراكی ، استفاده ازORS و سرم های خاص صورت گیرد. از این رو روش تهیه و مصرف ORS در زیر توضیح داده شده است:
- پس از شستن دستها، تمام پودر محتوی یک بسته ORS را در یک ظرف تمیز بریزید و با اضافه کردن یک لیتر (۴ لیوان) آب آشامیدنی سالم، محلول را خوب به هم بزنید که پودر در داخل آن حل شود. این محلول باید همه روزه به صورت تازه فراهم و در مدت ۲۴ ساعت مصرف شود . ضمناً محلول حاصل نباید جوشانده شود .
- به محلول O.R.S نباید چیزی اضافه نمود.
- پس از هر بار دفع مدفوع و تا برطرف شدن علایم بیماری از آن استفاده نمائید.
- در مکانهایی که دسترسی به ORS مقدور نیست، مخلوط ساده ای از یک قاشق چایخوری سرپر (۵ گرم) نمک طعام و دو قاشق سوپخوری سر پر (۴۰ گرم) شکر را در یک لیتر آب آشامیدنی جوشانده شده حل نموده و تا بدست آوردن ORS مصرف نمایید.
- گفتنی است کشف ORS پیشرفت عمده و علمی در مبارزه با وبا و دیگر بیماریهای اسهالی بوده است.
نحوه پاکسازی آبهای مشکوک و همچنین تهیه کلر مادر:
در موارد مشکوک به آلودگی آب برای ضد عفونی به دو طریق زیر عمل نمائید:
- جوشانیدن آب به مدت حداقل ۳۰ دقیقه (از زمان جوش آمدن)
- ضد عفونی با محلول کلر ذخیره ۱% (کلر مادر) برای آبهای شفاف ولی مشکوک به آلودگی.
طرز تهیه كلر مادر جهت ضد عفونی كردن آب:
- ۱۵ گرم (سه قاشق صاف مرباخوری) پرکلرین۷۰% (هیپوکلریت سدیم) را به یك لیتر آب اضافه كرده و برای ۲ دقیقه به هم بزنید. محلول پس از یک ساعت برای ضد عفونی کردن آب های مشکوک قابل استفاده است.
- محلول کلر مادر را در بطری تیره رنگ، در جای خنک و دور از نور و دسترس اطفال نگهداری نمائید. این محلول به مدت یک ماه برای ضدعفونی آبهای مشکوک قابل استفاده است.
نحوه استفاده از کلر مادر:
برای ضد عفونی آب های مشکوک، با قطره چكان ۳ یا ۴ قطره از محلول کلر مادر را به هر لیتر آب اضافه نموده، بهم زده و بعد از یک ساعت آن را مصرف نمائید. آب ضد عفونی شده به این روش مدت ۲۴ ساعت قابلیت استفاده دارد.
روش کلی ضد عفونی کردن میوه جات و سبزیجات :
- پاکسازی: ابتدا سبزیجات را به خوبی پاک کرده و با آب شستشو دهید تا گل و لای آن برطرف گردد.
- انگل زدایی : سبزیجات را در یک ظرف ۵ لیتری آب (بسته به میزان سبزی) ریخته و به ازای هر لیتر آب ۳ تا ۵ قطره مایع ظرفشوئی معمولی به آن اضافه کرده و ظرف را از آب پر کنید و بهم بزنید تا تمام سبزی در داخل کفاب قرار گیرد. مدت ۵ دقیقه سبزی را در کفاب نگه دارید تا تخم انگلها از آن جدا شوند. سبزی انگل زدایی شده را از روی کفاب جمع آوری وتخلیه نمائید و ظروف و سبزی را مجدداً با آب سالم شستشو دهید تا باقی مانده مایع ظرفشوئی از آن جدا شود.
- ضد عفونی : برای ضد عفونی سبزیجات و از بین بردن میکروبها، یک گرم (نصف قاشق چایخوری) پودر پرکلرین ۷۰% را در ظرف ۵ لیتری پر از آب (هر ۵ لیتر آب ۱ گرم پرکلرین ۷۰%) ریخته کاملا حل کنید تا محلول ضد عفونی بدست آید، سپس سبزی انگل زدایی شده را برای مدت ۱۰ دقیقه در محلول ضد عفونی کننده فوق قرار دهید تا ضد عفونی گردد.
توضیح: اگر پرکلرین در دسترس نباشد می توانید از هر ماده ضد عفونی کننده مجاز دیگری که در داروخانه ها، سوپرمارکتها و ... عرضه می شود طبق دستورالعمل مصرف آن، استفاده نمائید.
- آبکشی : سبزی ضد عفونی شده را مجدداً با آب سالم بشوئید تا باقی مانده کلر از آن جدا شود و سپس مصرف نمائید. سبزیجات ضد عفونی شده را از محلول بیرون آورده با آب سالم چندین بار شستشو دهید .
شرایط محیطی مناسب برای همه گیری وبا
مناطق فاقد آب سالم و بهداشت محیط مناسب در خطر همه گیری وبا می‌باشند. این مناطق شامل نقاط شهری كه آب آن بمقدار كافی كلر زنی نمی‌شود و مناطق روستایی كه به لوله كشی و چاههای حفاظت شده دسترسی ندارند و مناطقی كه توالت و سیستم فاضلاب در آنها بطور معمول استفاده نمی‌شود، می‌باشند.
