لخته هاي مرگبار

خانم "م" به تازگی دوره دشوار درمان سرطان را به پایان برده بود. خوشبختانه سرطان وی در مراحل اولیه تشخیص داده شده بود و پزشک معالج به او اطمینان داده بود که بیماری کاملاً درمان شده و احتمال کمی برای عود دارد . بعد از شنیدن این خبر ، او با خوشحالی به همراه خانواده راهی یک مسافرت دسته جمعی شد تا خستگی ماهها درمان طاقت فرسا را از تن به در کند . مسير طولاني سفر بالأخره به پايان رسيد و همگي با خوشحالي در ترمينال مقصد از اتوبوس پياده شدند. خانم "م" هنگام پياده شدن احساس كرد پاي راستش كمي سنگين، دردناك و متورم شده است. او اهميتي به اين موضوع نداد. بالأخره بعد از يك سفر طولاني، كمي تورم و درد پا طبيعي به نظر ميرسيد.

شب در هتل خانم "م" دچار تنگي نفس ناگهاني و درد قفسه سينه شد. بلافاصله او را به بيمارستان رساندند. دقايقي پس از رسيدن به بيمارستان، تنگي نفس و درد قفسه سينه شديدتر شد. خانم "م" دچار سرفه هاي شديد شده و رنگ پوستش تيره شد. او را به بخش مراقبتهاي ويژه منتقل كرده و به دستگاه تنفس مكانيكي متصل كردند. متأسفانه معالجات مؤثر واقع نشد و خانم "م" يك روز بعد، در ميان بهت و ناباوري خانواده اش، درگذشت. او هنگام مرگ فقط 45 سال داشت.

پزشكان علت مرگ را آمبولي ريوي ناشي از "ترومبوز وريدهاي عمقي" تشخيص دادند.

آمبولي ريوي چيست؟
آمبولي ريه عبارتست از وجود لخته خون (يا به ندرت چربي) در شريانهايي كه به بافت ريه ها خونرساني ميكنند. در مواردی كه ميزان لخته زياد است، به علت مختل شدن عملكرد ريه و در نتيجه اختلال اكسيژن رساني به بافتهاي بدن (به ويژه مغز) انسان در مدت كوتاهي فوت مي كند.
علائم شايع آمبولی ريوی (قبل‌ از بروز علایم‌ زير معمولاً تورم‌ و درد اندام‌ تحتانی‌ وجود دارد):
- تنگي نفس‌ ناگهانی
- غش‌ کردن‌ یا حالت‌ غش‌ پیدا کردن‌
- درد قفسه‌ سینه‌
- سرفه‌ (گاهی‌ همراه‌ با خلط‌ خونی)
- تندی‌ ضربان‌ قلب‌
- تب خفیف
آمبولي ريوي علل متعددي دارد. يكي از شايعترين علل آن، "ترومبوز وريدهاي عمقي" است.

ترومبوز وريدهاي عمقي چيست؟
ترومبوز(لخته شدن) وريد عمقي عبارت است از بيماريي كه طي آن لخته خون در يك وريد عمقي (معمولاً اندام تحتاني) تشكيل مي شود و ممكن است باعث انسداد نسبي يا كامل جريان خون شود. اين لخته خون ممكن است از جاي خود كنده شده و با حركت به سمت ريه و انسداد عروق ريوي باعث آمبولي ريوي شود. ترومبوز(لخته شدن) وريد عمقي متفاوت از لخته هاي موجود در وريدهاي سطحي (قابل رؤيت و لمس روي سطح بدن) است كه در آن به ندرت لخته ها از جاي خود كنده مي شوند.

علايم شايع ترومبوز وريدهاي عمقي كدامند؟
- بدون علامت: تقريباً نیمی از بیماران مبتلا تا زمانی که رگ های بزرگ و اصلی مسدود نشود، هیچ علامتي ندارند
- تورم یک طرفه عضله پشت ساق پا، قوزک و يا ران
- درد هنگام بلندكردن اندام تحتاني و خم كردن پا
- افزایش دمای پا
- درد در پاها و حساسیت به لمس
- ناراحتي‌ يا درد در راه‌ رفتن‌ که با استراحت‌ بهبود نمي‌يابد
- التهاب، قرمزی و برجسته شدن رگ های سطحی پا 
- تب خفیف
- در صورت حرکت لخته به سمت سرخرگ های ریه و انسداد آنها، علایمی مثل تنگی نفس، درد قفسه سینه و سرفه خونی نیز بروز می نماید که گاهی جزء اولین علائم است.

علل ايجاد ترومبوز وريدهاي عمقي كدامند؟ عوامل متعددي مي توانند باعث اين وضعيت شوند از جمله:
- بي حركتي (حتي به مدت چند ساعت)
- چاقي
- تصادفات، شكستگي استخوان
- بارداري، بعضي قرص هاي ضد بارداري خوراكي
- اختلالاتي چون نارسايي قلبي و افزايش غلظت خون
- سيگار كشيدن
- هر بيماري زمينگير كننده مانند فلج شدن، سكته مغزي و ...
- اعمال جراحي بخصوص ارتوپدي
- سرطان و درمانهاي آننكته بسيار مهم اين است كه تقريباً در تمام حالتهاي فوق و بخصوص در بيماران سرطاني، بي حركتي طولاني مدت (مثلاً سفر طولاني با هواپيما و يا ساير وسايل نقليه، مانند خانم "م") از عوامل مهم ايجاد كننده لخته در عروق بدن است.

ترومبوز وريدهاي عمقي چگونه تشخيص داده مي شود؟
پزشك بر اساس شرح حال، معاينه باليني، آزمايش خون و سونوگرافي داپلر عروقي مي تواند اين عارضه را تشخيص دهد.

درمان ترومبوز وريدهاي عمقی:
براي اكثر بيماران بستري شدن به خاطر تزريق ضد انعقادها و مشاهده عوارض لازم است . هدف كلي درمان، جلوگیری از بزرگتر شدن لخته، حل کردن لخته و جلوگیری از ایجاد لخته جدید، و پیشگیری ازحرکت لخته به سمت شریان های ریوی (جلوگيري از آمبولي ريوي) مي باشد. درمان معمولا توسط داروهاي تزريقي رقيق كننده خون (مانند  هپارين و انوكساپارين) انجام مي شود و در بسياري از موارد بيمار بايد در بيمارستان بستري شود. همچنين در بعضي بيماران ممكن است داروهاي حل كننده لخته تجويز شوند كه به طور فعال لخته ها را حل مي كنند. در بسياري از موارد يك داروي خوراكي رقيق كننده خون (مانند وارفارين) كه مي بايست براي چند ماه مصرف شود نيز براي بيمار تجويز مي شود.

در بعضي بيماران ، اقدام جراحي براي كار گذاشتن يك دستگاه توري مانند (فيلتر) در وريد اجوف تحتاني (وريد اصلي كه به ريه ها وارد مي شود) براي به دام انداختن لخته ها قبل از رسيدن به ريه ها لازم است انجام شود.

پيشگيري از بروز ترومبوز وريدهاي عمقی:
• پرهیز از بی حرکتی و نشستن‌های طولانی مدت مهمترين اصل پيشگيري است.
• در طول بيماري ها از استراحت طولاني در بستر خودداري كنيد.
• هنگام بستري بودن در بيمارستان و يا در منزل، از هر فرصتي براي راه رفتن استفاده كنيد.
• پس از هرگونه اقدام جراحي يا در طي هرگونه بيماري زمين گيركننده هرچه زودتر حركت دادن اندام هاي تحتاني را شروع كنيد.
• در مسافرت هاي طولاني با اتومبيل، قطار يا هواپيما، حداقل هر نيم تا يك ساعت پاهاي خود را حركت دهيد.
• سيگار را ترك كنيد.
• انجام تمرينات تنفسي (تنفس عميق، باد كردن بادكنك و ...) توصيه مي گردد.
• استفاده از باندها و جوراب هاي الاستيك جهت جلوگيري از توقف خون در اندام، جهت پيشگيري در افراد مستعد توصيه ميگردد. در صورت استفاده از جوراب هاي الاستيك بايد دقت شود كه اندازه جوراب دقيقاً متناسب با بيمار باشد (عدم همخواني سايز جوراب با پاي بيمار باعث كاهش تأثير آن مي شود).
• در هنگام نشستن به مدت طولاني پاها را بالاتر از باسن قرار دهيد.
• پاها را هنگام دراز كشيدن كمي بالاتر از بدن قرار دهيد.
• از نشستن‌ به‌ حالتی‌ که‌ ساق‌ها یا مچ‌ پاها را روی‌ یکدیگر بیندازید خودداری‌ کنید.
• در هنگام استراحت، حركت دادن عضلات پا، خم كردن مچ پا و تكان دادن انگشتان پا را تبديل به عادت خود كنيد.
• در صورت بروز هر يك از علائم ترومبوز وريدهاي عمقي (ذكر شده در بالا) بلافاصله با پزشكتان تماس بگيريد.جهت پيشگيري از بروز ترومبوز وريدهاي عمقي هنگام بستري بودن در بيمارستان و يا در منزل، از هر فرصتي براي راه رفتن استفاده كنيد و در مسافرت هاي طولاني با اتومبيل، قطار يا هواپيما، حداقل هر نيم تا يك ساعت پاهاي خود را حركت دهيد.

نكات پس از درمان:
پس از درمان مرحله حاد بيماري لازم است توصيه هاي پيشگيري از بروز مجدد ترومبوز وريدهاي عمقي را جدي بگيريد. در اكثر موارد لازم است بيماران يك داروي رقيق كننده خون را براي مدت طولاني مصرف كنند. اين داروها ممكن است تزريقي و يا خوراكي باشند. در صورت تزريقي بودن دارو، روش صحيح تزريق آنرا از پزشكتان بپرسيد. رايج ترين داروي خوراكي تجويزي، قرص "وارفارين" است. رعايت نكات زير هنگام مصرف داروهاي ضد انعقاد (رقيق كننده خون) ضروري است:
• داروها را هر روز در زمان مشخص مصرف کنید.
• پس از شروع درمان با داروهای ضد انعقاد، به دلیل خطر تکه تکه شدن لخته و حرکت آن، حداقل به مدت2هفته استراحت داشته باشید.
• قبل از مصرف هر داروی جدید (حتی گیاهی)، پزشک خود را مطلع کنید. بسياري از داروها باعث مختل شدن عملكرد داروهای ضد انعقاد ميشوند.
• آزمایشات خون را به صورت منظم و طبق موعد مقرر انجام دهید.
• قبل از انجام هرگونه اقدام پزشکی یا دندانپزشکی، پزشک مربوطه را در جریان مصرف داروهای خود قرار دهید.
• در صورتی که وارفارین مصرف می کنید از خوردن غذاهای حاوی ویتامین K (سبزیجات برگ سبز تیره مثل اسفناج و کاهو) خودداری کنید.
• از ريش تراش برقي بجاي تيغ استفاده كنيد.
• از مسواك نرم استفاده كنيد تا باعث خونريزي لثه نشود.
• حدالامكان از انجام تزريقات عضلاني خودداري كنيد (در صورت نياز به تزريقات، محل آن را به مدت ده دقيقه فشار دهيد).هنگام درمان با داروهاي رقيق كننده خون، در صورت بروز هريك از علائم زير بلافاصله با پزشكتان تماس بگيريد:
• كبود شدگي خودبه خودي بدن و يا بر اثر ضربه جزئي
• ادرار قرمز یا قهوه ای رنگ
• خونريزي غيرمنتظره از هر نقطه از بدن (مانند بینی و لثه)
• مدفوع سیاه رنگ
• عدم توقف خونریزی از بریدگی ها و زخم ها
• سرفه همراه با خلط خوني
• تنگي نفس
• تداوم يا افزايش تورم و درد علي رغم درمان
• ضعف شديد
• سردرد شديد
• سرگیجه
• درد شدید معده
كلام آخر:
همواره در پزشكي، پيشگيري بهتر از درمان است. يكي از مصاديق بارز اين مطلب، ترومبوز وريدهاي عمقي است. پيشگيري از اين بيماري بسيار ساده و كم هزينه، ولي درمان آن بسيار مشكل و پر هزينه است. بسيارند بيماراني كه حين درمان و يا پس درمان سرطان خود، بر اثر اين بيماري به كام مرگ فرو رفته اند.

آمبولي ريوي و ترومبوز وريدهاي عمقي، مختص بيماران سرطاني نيست. حتي افراد سالم بدون هيچ بيماري زمينه اي در صورت بي حركتي طولاني ممكن است دچار اين عارضه شوند. لذا رعايت اصول پيشگيري ذكر شده، براي تمام افراد جامعه بخصوص افراد مسن ضرورت دارد.

دكتر احمد رضازاده مافي
مجله انجمن سرطان